خطوطی که در طول تاریخ توسط ترکان مورد استفاده قرار گرفته است.

سالهاست که برخی مساله خط ترکان را به میان می کشند و حتی چنین ادعایی دارند که ترکان خط خاص خود را ندارند. امروزه ما آزربایجانیان از دو خط ویژه ی ترکان آزربایجانی یکی با اندکی تغییر در رسم الخط لاتین ( در جمهوری آزربایجان) و دیگری رسم الخط عربی (در مناطق تورک نشین ایران و حتی توسط ترکان چین و تورکنهای عراق و ...) استفاده می نماییم.

خوشنویسان ترک مبدع انواع خط در داخل رسم الخط عربی – ترکی چون تعلیق و نستعلیق بوده اند. وارد نمودن حروفی چون پ ژ گ و ... در رسم الخط عربی توسط ترکان صورت گرفته است و آنرا چون هدیه ای تقدیم رسم الخط عربی – فارسی نموده اند و این نقش تکاملی به مدد و همت ترکان همچنان ادامه خواهد داشت.

در ادامه فهرست وار به برخی از خطوط ویژه که مورد استفاده ترکان قرار گرفته است اشاره خواهیم داشت:

1- خط رونی (رونیک): اولین کتیبه های باستانی جهان با خط رونی (خط رمزگونه) نوشته شده اند.این خط گاهی بصورت نماد های تصویری (مصر باستان)  و گاهی هم بصورت الفبای رونیک باستان (futhark) است که این شکل الفبایی تکمیل شده همان تصویر ها هستند.نکته جالب این است که این کتیبه های رونی به شکل ابتدایی در تمامی تمدن های باستان وجود داشته اند.

اولین نمونه های الفبای رونی در جهان در آسیا در کتیبه های ترکی 30000 ساله اولوکم یافته اند.نمونه های بعدی در منطقه قوبوستان و کلبجر جمهوری آزربایجان و کتیبه های ترکی اهر ایران و کتیبه های ترکی آسیای میانه یافت شده اند .این کتیبه ها به شکل ابتدایی الفبای رونی هستند و نیز همراه با  تصاویر رمز گونه -خط تصویری- هستند و به نوعی شروع کننده الفبای رونی بوده است که بعد ها در کتیبه های دیگر این خط تکمیل شده است.

تصویر1:کتیبه ی 30000 ساله ترکی پیش از تاریخ اولوکم

تصویر2:کتیبه های ترکی باستان اهر در ایران

طمغا چیست؟(Tamga یا  Damga)
طمغا یا دامغا کوچکترین جز الفبای رونی ترکی و یا به عبارتی حروف الفبای رونی ترکی است. طمغا هم به شکل هجا است و هم به شکل حرف مثل حروف مقطعه عربی.

تصویر3 :طمغای As یا Az در نام آزربایجان

تصویر4:مجسمه طمغاهای ترکان

تصویر5:طمغاهای مصری-ترکی با معنی انها در ترکی باستان

 2-  خط میخی: بر طبق برخی تئوریها که سومریان را پروتوتورک می دانند می توان استناد کرد که خطی که توسط سومریان اختراع و استفاده می شده (میخی) است از نخستین خطوط مورد استفاده توسط ترکان می بوده است.

تصویر6:  خط میخی (سومری= ترکی باستان)

تصویر7:خط ترکی سومری با منشا رونی ترکی (در تصویر چندین طمغای خط میخی سومریان امده که توسط کاظیم میرشان تطابق سازی شده است.)

 3- خط گؤک ترک (الفبای اورخون) : این خط نیز از خطوط ویژه ایست که توسط ترکان اختراع و استفاده گردیده است. (گؤک تورکها = ترکان آسمانی) نخسیتین نمونه این خط عبارت است از یک سینی نقره ای کشف شده در اولان باتور (2500 ساله) و همچنین ده ها کتیبه سنگی در یئنی سئی (حدود قرن ششم میلادی) که و . تامسن – مستشرق معروف – این خط را مورد مطالعه قرار داد. این خط دارای 37 حرف بوده است و آنرا از اختراعات ترکان آلتای می دانند. این خط در حدود 1000 سال در بین ترکان رواج داشته است.

جمله روی سینی نقره ای:خان اویا اوچ اوتوزی یوک بولتی؛ او تیغسی یوز ایلدی.

ترجمه: خان زاده در 23 سالگی فوت کرد. نام ایلش گم شد.

آنچه درباره این خط حائز اهمیت است زیباییها و هنر بکار رفته در آن است. حروف صدادار به زیبایی در آن بکار رفته است و تقارن حروف صداداری چون O , U با Ü و Ö کاملا رعایت شده است. اصول نگارش در این خط به شدت رعایت شده است و برخی از این حروف (M - I - X - D) در الفبای امروز لاتین بکار رفته اند. (البته با تغییر در صدا) نکته ی مهمتر و باریکتر از مو نیز وجود دارد و آن نگارش و کاربرد این خط در حاشیه بافته ای ترکان (چون گلیم - برخی جاجیم های خاص و حتی جورابها ) می باشد. که نمونه هایی از این فرشها در آزربایجان موجود است.

تصویر 8 : الفبای گؤک تورک

تصویر 9: کتیبه ای به خط گؤک ترک

اطلاع بیشتر: برگردان الفبای لاتین به گؤک تورک (اسم خود را به گؤک تورک ببینید)

 4- خط اویغوری: این خط بعد از سلسله گؤک ترک و توسط اویغورها در طول قرن های 8 تا 18.م مورد استفاده قرار گرفته است. نمونه هایی از این خط در کتیبه های سنگی همچون قوتادوغو بیلیک عتبه الحقایق و دهها کتاب دیگر موجود است. پروفسور جغتای معتقد است هیچ خطی در میان ترکان به وسعت و زیبایی این خط نبوده و به سبب توانمندی این خط در علومی چون طب نجوم شعر و علوم دینی به وفور مورد استفاده قرار گرفته است.

تصویر 10 : الفبای اویغور

5- خط مانی: ترکان همزمان با خط اویغوری از خط مانی در برخی مسائل دینی استفاده کرده اند. خط شناسان از 22 حرف خط مانی سخن می رانند که ترکان جهت استفاده از این رسم الخط 14 حرف جدید بدان اضافه نموده اند. (ف.و.موللر)

اطلاع بیشتر:  دانلود کتاب اعتراف نامه مانوی به زبان ترکی باستان

6- خط سغدی: این خط برگرفته از خط آرامی است که سغدیان آنرا وسعت بخشیده و استفاده نموده اند. (8 تا 15.م) این خط متشکل از 22 حرف بوده و از راست به چپ نوشته می شده است. هم اینک آثاری از این خط به زبان ترکی موجود است.

اطلاع بیشتر: بررسی تاثیر متقابل زبان سغدی و ترکی بر یکدیگر در یک سند ترکی - سغدی

7- خط چینی: ترکان از این خط در سده ی 8 .م استفاده نموده اند.

تصویر 11 : سیر تحول زبان چینی - ترکی

تصویر 12 : نمونه های چینی قدیم برگرفته از طمغاهای ترکان

8- خط تبتی: این خط مشابهت های بسیاری با خط هندی دارد و در حد بسیار اندکی در سده های 10-7.م از سوی ترکان مورد استفاده قرار گرفته است.

9- خط سوریانی نسطوری: سریانی زبانی وابسته به سامیان می باشد. این خط دارای 22 حرف بوده و ترکان در سده های 19-8.م با اندکی تغییرات در تعداد حروف صدادار از  آن استفاده نموده اند.

10- خط برهمنی: خطی دارای منشا هندی که توسط ترکان در سده های 11-8.م مورد استفاده قرار گرفته است؛ که آثاری از آن موجود است.

11- خط پاسه پا: این خطی برگرفته از خط چینی که در برخی آثار ترکی مغولی مورد استفاده قرار گرفته است و آثار محدودی از آن موجود است.

12- خط پچنق: این خط توسط ترکان پچنق (به احتمال زیاد) با کپی برداری و اندکی تغییر در خط گؤک ترک در بین سده های 7 و 8 .م مورد استفاده قرار گرفته است. این خط نیز از راست به چپ نوشته می شده است.

13-  خط کومان: این خط توسط قبچاق های مسیحی شده (دؤنمه) در سده های 13 و 14 میلادی جهت نگارش آثار دینی بکار رفته است. مهمترین آثار مذهبی مسیحی - ترکی با این خط است.

14- خط عبرانی : این خط توسط ترکان خزر در سده های 8-6 . م مورد استفاده قرار گرفت. دارای 22 حرف که از راست به چپ نوشته می شده است. علاوه بر خزران ترکان کریمه نیز از آن استفاده می کرده اند. لازم به ذکر است که جهت استفاده بهتر حروفی نیز بدان اضافه شده است.

 تصویر13: ریشه ترکی الفبای عبری

15- خط یونانی: قارامانیان که در آناتولی حکومت کرده و دارای زبان مادری ترکی هستند در سده های 15 تا 20 .م از این خط استفاده کرده اند. اندکی تغییرات در حروف صدادار نیز در این خط واقع شده است. آثاری به این خط موجود است.

بنابر اعتراف باستان شناسان اروپا الفبای لاتین و یونانی برگرفته از الفبای رونی اتروسک ها و وایکینگ ها - از پروترکهای اروپا - می باشد. در زیر چندین کتیبه  از اتروسک ها که بدست پرفسور میرشان kazim mirşan ترکی بودن انها اثبات و ترجمه شده امده است.

تصویر14:منشا ترکی الفبای لاتین و یونانی

تصویر15:کتیبه های ترکی اتروسکها

تصویر16:الفبای ترکی واکینگ ها

16- خط ارمنی: در اردوی آلتون خط ارمنی توسط ارمنیان اوکراین برای نگارش ترکی به وجود آورده است. علاوه بر آنها ارمنیان ترکیه نیز از این خط استفاده کرده اند. (20-15.م)

17- خط اسلاو: این خط در سده های 17 تا 20 میلادی از طرف برخی ترکان مسیحی (یاکوت ها و چاوش ها) مورد استفاده قرار گرفته است. همچنین این خط از سال 1939 تا 1992 از طرف جمهوری های متحده ی شوروی مورد استفاده قرار گرفته است.

18- خط اسلاو لاتین: این خط در سال 1939 توسط اتحاد جماهیر شوروی بر اکثر جمهوریهای مسلمان و ترک تحمیل شد و تا 1992 مورد استفاده قرار گرفت. هم اینک جای آن را رسم الخط لاتینی با اندکی تغییرات جهت هماهنگی و انطباق با زبان ترکی گرفته است. متون بسیاری در آزربایجان شمالی با خط اسلاو لاتین که سیریل یا کیریل نیز خوانده می شود؛ موجود است.

19- خط عربی: این خط توسط ترکان از همان دهه های ابتدای ظهور اسلام مورد استفاده قرار گرفته و وارد حوزه  ی ایرانی زبانان شده است. البته تغییراتی نیز در تعداد حروف صدادار و بی صدای آن داده شده است.  

 تصویر16:شباهت لفظ جلاله در عربی با اورخون

تصویر17:کتیبه های ترکی عمان یمن قصر بلقیس

تصویر18: شکل اصلی حروف کتیبه های ترکی یمن و عمان

 ****

 منابع :

http://mazqamet.blogfa.com/tag

http://sumer.blogfa.com/post-63.aspx

نشریه آغری - یکشنبه 15 تیر 1393 - شماره 155

http://isna.ir/fa/news/93022214550%D9%87

http://www.flashkhor.com/forum/showthread.php?tid=35190