منبع:زبان و ادبیات ترکان خراسان

(استاتید محترم مردانی رحیمی و عرب خدری )

اشاره : گفتگویی ( در تاریخ : 14/09/91 ) کوتاه، صمیمی و دوستانه در حضور اساتید گرانقدر آقایان : اسدالله مردانی رحیمی و  محمد عرب خدری از نویسندگان و محققین توانا زبان تورکی قاشقایی و خوراسانی در مورد قانونمندی زبان ترکی داشتیم که تقدیم حضورتان می شود امید که مورد توجه و پسند قرار گیرد :

اول از همه باید بگوییم که این مقایسه های اشاره شده در این گفتگو فقط در حد مقایسه ست نه نشان دادن برتری یک زبان بر زبان دیگر. اما دلیلی بر برابری زبانها وجود ندارد برخی از زبانها پیشرفته بوده و برخی ابتدایی و برخی پس رفته هستند . اما خودتان قضاوت کنید زبانی که داری 9 و 10 مصوت دارد بهتر می تواند سایر زبانها را یاد بگیرد یا زبانی که 3 و یا 6 مصوت دارد؟

منظم و باقاعده بودن ربان تورکی از نظر زبانشناسان  :

مکس مولر زبان شناس و شرق شناس مشهور دربارهی گرامر زبان تورکی چنین می گوید: خواندن گرامر تورکی واقعا لذت بخش است... روش مبتکرانه ای است که در آن گونه های بی شمار گرامری بوجود آمده اند. منظم و با قاعده بودن آن باعث شده سیستم صرف کلمات و ترکیب در آن فراوان باشد و قابل فهم بودن کل ساختار آن به ذهن همه کسانی که احساسی دارند خطور می کند که قدرت ذهن بشر خود را در زبان نشان داده است.

منظم و باقاعده بودن ربان تورکی باعث شده سیستم صرف کلمات و ترکیب درآن فراوان و یاد گیری آن آسان باشد.

 زبان تورکی جز زبانهای آلتاییک  و جزو با قاعده ترین زبانهای دنیاست و بخصوص با قاعده بودن ترکی بیشتر در بین این زبانها جلوه می کند. در بین زبان های آلتاییک از جمله ژاپنی فقط  دو فعل و در تورکی فقط یک فعل بی قاعده وجود دارد (فعل بودن که آنهم کاربرد چندانی ندارد). زبانهای تحلیلی مثل هند و اروپایی ( از جمله فارسی یا انگلیسی و...) انبوهی از افعال بی قاعده را دارا هستند.

قانونمندی زبان تورکی در شمارش اعداد :

 شمارش (سایماق) اعداد در زبان ترکی تابع قاعده معینی است و در شمارش ابتدا اعداد بزرگتر و سپس اعداد کوچکتر خوانده و نوشته می شوند. برخلاف زبانهای تحلی دیگر (چون فارسی و انگلیسی ,....) هیچ استثنایی در آن وجود ندارد و اعداد جا و شکل خود را عوض نمی کنند. قاعده مند بودن شمارش اعداد یادگیری آن را آسان می کند. در زبان ترکی مانند بسیاری از زبان ها  اعداد در دو ساختار دیده می شود:

الف- عدد صحیح با ساختار ساده : بیر ـ ایکی ـ اوچ ـ دؤرد ـ بئش ـ آلتی ـ یئددی ـ .....

ب- عدد صحیح با ساختار مرکب: درشمارش اعداد مرکب ابتدا اعداد بزرگتر و سپس اعداد کوچکتر می آیند. مثلاً برای ساختن عدد چهارده درترکی ابتدا ده سپس چهار (اون دؤرد). می آید، البته در فارسی هم چنین است و فقط اعداد بین ده و بیست اینگونه  قاعده مند نیستند و مقلوب شده اند.(یازده ، دوازده و.....بیست و یک، بیست و دو، و....) در انگلیسی نیز این موضوع قانونمند نیست و اکثر  این زبانها در مورد بیان اعداد الکن هستند و حتی این قاعده ساده را توان پوشش دادن ندارند در زبان های تحلیلی زبانی به قاعده مندی فرانسوی نیست اما این زبان هم در بیان منظم اعداد لنگ می ماند . مانند :  eleven ,twelve ,thirteen , fourteen

در فارسی 300 (اؤچ یوز) نوشته می شود و 30,100 خوانده می شود، در حالی که چیزی که باید نوشته شود 3000 است . عدد 14 (اون دؤرد) : 4,10 خوانده می شود و 14 نوشته می شود.  در حالی که در تورکی هر کلمه که نوشته می شود به همان گونه نیز خوانده می شود، این تنها جزئی کوچک از زیبایی زبان تورکی است .

زبان تورکی زبانی است که پسوند می گیرد :

زبانهای التصاقی (agglutinative  language) مانند زبان تورکی زبان هایی هستند که در واژه سازی و منفی کردن جمع بستن و صرف درزبان های مختلف و ... به ریشه کلمه مورد نیاز فقط پسوند اضافه می شود. مانند مثال زیر که فرق آن با سایر زبانها مشخص می شود .

هند و اروپایی و غیر التصاقی / التصاقی

فارسی/  ترکی / انگلیسی /

ابر / Cloud / بولوت : Bulut

ابرها /  / Clouds / Bulut-lar  

ابرهای من /  My clouds   / Bulut-lar-im

در ابرهای من /  / In my cloud / Bulut-lar-ym –da

آنی که در ابرهایم است /  The one in my clouds / Bulut-lar-ym –da-ki

آنهایی که در ابرهایم هستند / The ones in my clouds / Bulut-lar-ym-da-ki-le

مشاهد می شود که در زبان التصاقی تورکی قبل از کلمه اصلی" بلوت : bulut " هیچ  پیشوندی به کار نرفته است و همه پسوندها به ترتیب اضافه شده اند. ولی در سایر زبان ها این قاعده وجود ندارد.

زبان ترکی  و قانونمندی افعال :

برای اندیشه‌های بزرگ، زبانهای غنی لازم است و زبان، با رشد اندیشه غنی‌تر می‌گردد. در این میان زبان ترکی تنها با داشتن یک فعل بی‌قاعده به عنوان یکی از با قاعده‌ترین زبان جهان شناخته می‌‌شود. تی در زبان تورکی در هیچ یک از زمان های فعلی، ریشه فعل عوض نمی شود و فقط پسوند زمان فعل را مشخص می کند. اما در سایر زبانهای هند و اروپایی ریشه در افعال دگرگون می شود. مانند :

فارسی / انگلیسی / تورکی

برو / گئد / go

رفتم /   I went / Geddim  

می روم /   I go / Gedirem

رفته ام /   I have gone / Getmishem

خواهم رفت /  I will go / Gedeceyim

می رفتم /  I was going / gedirdim

همه کلمات تورکی ریشه دار هستند

در مثال بالا ریشه ی فعل " Ged " در تورکی در تمام زمانها آن فعل ثابت مانده و فقط در تمامی زمانها پسوند گرفته است ولی در زبان فارسی هم پیشوند " خواهم " و " می " و هم پسوند " م " و در زبان انگلیسی هم پیشوند ، will، was، have و هم ing گرفته است. همچنین در تورکی ریشه فعل " Ged " ثابت مانده است ولی در فارسی " رو " به رفت و در انگلیسی ،go ،went ، gone  تبدیل شده است.

توضیح (1) : گئت از مصدر گئتمک (رفتن ) درست می شود . ریشه اصلی این فعل " گئد " است . گئد در همه حال ثابت است. ولی در جواب به سوال احتمالی که چرا در بعضی افعال به " گئت " تبدیل می شود؟ چون حرف "د" در میان دو حرف صدادار قرار می گیرد به "ت" تبدیل می شود . در زبان ترکی این یک قانون است! موارد دیگری  این قانون در ترکی وجود دارد : حرف "ق" وقتی میان دو حرف صدا دار قرار می گیرد به "غ" تبدیل می شود : مثال : آیاق – آیاغیم / دوداق – دوداغیم.

وجود افعال بسیار متنوع و امکان بیان مفاهیمی طولانی با جملاتی کوتاه، این زبان را از دیگر زبانها متمایز می‌سازد.

به مثال زیر توجه کنید که در تورکی یک کلمه است  :

Iranlılaşdıramadıqlarınızdanam

که انگلیسی و فارسی ان چنین است :

I one of those whom you not make Iranian

من از آنهایی هستم که نتوانستید ایرانی کنید

در زبان ترکی کلمات دارای ریشه هستند :

از آنجایی که زبان تورکی زبان التصاقی است و پسوند می گیرد. این خاصیت باعث شده است تا کلمات با پسوند گرفتن کلمه دیگری درست کنند. در حالی بشتر زبان ها از جمله هند و اروپایی بیشتر کلمات ریشه ندارند و کلمات از روی عادت و تکرار درست شده اند. مانند :

ترکی / فارسی

قوناق (از ریشه قونماق) / مهمان ( ریشه؟  )

قیزیل( از ریشه قیزارماق) / سرخ ( ریشه؟)

گول( از ریشه گولماق) / گل (ترکی)

دوققوز(از ریشه دوغماق) / نه (ریشه ؟)

اوراق (از ریشه اورماق / درو کردن / داس (از ریشه؟)

سراغ (از ریشه وروشماق) / سراغ (ترکی)

دوقلو ( از ریشه دوغولماق) / همزاد

گوز (از ریشه گورمک) / چشم ( ریشه ؟)

کور ( از ریشه گورممک) / نابینا

تانری ( از ریشه تانیماق) / خداوند

یا کلمات زیر که ریشه دار بودن کلمات تورکی را نشان می دهد :

قارداش= قارین(شکم) + داش(هم) = هم شکم و از یک رحم زاده شده - برادر و خواهر

قاردشلیق قارداش+ لیق=برادی و اخوت

یولداش = یول+داش = همراه و  دوست

یورت داش= یورت(وطن) + داش= هموطن.

تپه- توپ- تپل – توپوق-(قوزک پا) – توپلوم(تشکل) توپلانتی(جلسه) و ....

توضیح (2) : قوناق (مهمان ) از مصدر قونماق. " قون " درست شده است. قونماق یعنی نشستن یا واصل شدن به یک مکان! ولی برای مثال در زبان فارسی مهمان از ریشه ی کدام فعل درست شده؟

و یا اوراق ( داس ) از مصدر اوراماق به معنی درو کردن درست شده ولی در فارسی داس از کدام مصدر درست شده ؟

تانری رو هم اگر از مصدر تانماق فرض بکنیم باز هم به همین شکل خواهد بود. ( البته من خودم دراین مورد شبهه دارم چون در برخی منابع تانری رو از ریشه ی tengri دونسته اند که در نوشته های اورخون هم آمده است و در ترکی بودن ریشه اش هیچ شکی نیست )

خدا و خداوند اسم های خاصی هستند که از زبانهای باستانی هند و اروپایی نسل به نسل به زبان های امروزه رسیده و بیشتر از آنها به عنوان حسن تعلیل نام می برند تا واژه های ریشه دار.