2 نظریه وجود دارد
1 زبان سومری کاملا ایزوله است و ارتباطی با سایر زبان های فعلی رایج ندارد!
2 زبان سومری با زبان های التصاقی و آلتایی ارتباط داشته و در واقع زبان قدیمی سومریان، ایلامیان ، لولوبیها، کوتی ها همگی از توعی آلتایی التصاقی بوده است

از این رو به انها پروتورک میگویند 

سومریان، ایلامیان ، لولوبیها، کوتی ها، اورارتوها و مانناها قبل از تشکیل حکومت هخامنشی به مدت حدود 4500 سال در ایران حکم می راندند که زبان همه این ها التصاقی یا اورال-التایی بوده و این زبان ها هیچگونه قرابت و نزدیکی با زبان اریا یی هایی که بعدا(600 تا 900 ق.م.) به این سرزمین سرازیر شدند ندارند ولی از نظر ساختاری با زبانی که بعدا واز قرن ششم میلادی تورکی نامیده شد هم ریشه می باشند. دوتمدن مشهور دیگر نیز که بابلی و آشوری ها باشند از دسته زبان های سامی(عربی و عبری امروزه) تشکیل شده اند. این واقعیت نظر مورخین و زبان شناسان مشهور دنیا چون ویل دورانت، دیکانوف، ژ.اوپر، فریتز هومل، توفیق حاجی یف و بسیاری دیگر در مورد زبان های غیر آریایی و قدیمی ایرانیان است.

ژ.اوپر(1825- 1905 .م.) نخستین دانشمندی بود که قرابت بین زبان های خانواده اورال - آلتایی وسومری را پیش کشید. بعد از او فریتز هومل( 1854-1936) سومر شناس آلمانی ابتدا زبان سومری را از زبانهای آلتایی شمرد ودر 1884 پیشتر رفته و با برابر نهادن واژه های سومری و تورکی و توضیح حدود 350 واژه سومری به کمک واژه های زبان تورکی بر ارتباط زبان سومری و زبان های تورکی تاکید کرد. وی از مطالعات خود به این نتیجه رسید که: شاخه ای از اجداد باستانی اقوام تورک حدود سال هاس 5000 سال قبل از میلاد از وطن خود واقع در اسیای مرکزی حرکت کرده و به آسیای مقدم امده سومرها را پدید آورده اند. آثار بازمانده از زبان سومری نشان میدهند که زبان تورکی در آن اعصار چگونه بوده اند.(1)

ز- یامپولسکی هم بر بومی بودن اقوام تورک زبان در آذربایجان تاکید دارد و با ارائه اسناد و مدارک حضور طوائف تورک را در سده 14 قبل از میلاد در اطراف ارومیه اثبات می نماید:

به نوشته او (ز- یامپولسکی) آنها را( تورکان را) در منابع آشوری توروک نامیده اند. در سنگ نوشته های میخی اورارتویی هم شخن از ایالتی در اراضی آذربایجان رفته است که قومی به نام توریخی ، در اوایل هزاره اول ق.م در انها زندگی کرده اند. همین مولف براساس منابع یونانی سخن از مسکون بودن آذربایجان در سده 5 ق.م با ایرکی ها رانده است. وی از طریق تحلیل فقه اللغه ای به این نتیجه رسیده است که منظور از تورک ها و توریخی ها و ایرکی ها همان تورکان هستند. (2)

ویل دورانت نیز در مورد زبان سومری ها می گوید: